2023-cü ilin aprel ayında Sudan ordusu ilə “Hemediti” kimi tanınan Məhəmməd Hamdan Daqalonun rəhbərlik etdiyi Çevik Dəstək Qüvvələri (ÇDQ) arasında başlayan qarşıdurmalar zorakılığın intensivliyi və yaratdığı humanitar böhran baxımından beynəlxalq ictimaiyyətin gündəmindəki yerini qoruyur. ACLED məlumatlarına görə, vətəndaş müharibəsi başlayandan 2024-cü ilin aprel ayının sonuna qədər ümumilikdə 15550-dən çox itki olub.

ACLED məlumatlarına görə, bu itkilərin və 3660-dan çox qarşıdurmanın paytaxt Xartum və onun ətrafında baş verdiyini söyləmək mümkündür. Lakin xüsusilə aprel və may aylarında Xartumdan kənarda münaqişələrin Darfur, Cənubi Kordofan və Əl-Cəzirə əyalətlərinə yayıldığını və bu bölgələrdə yeni münaqişə dinamikasının yarandığını söyləmək olar. Bu kontekstdə əvvəllər bitərəflik elan etmiş bəzi yerli milis qruplarının regional zəmində münaqişələrə cəlb olunduğu və ikiqütblü hərbi rəqabətin yaratdığı imkanlardan istifadə etdiyi anlaşılır.


Qarşıdurmaların mənşəyi və infrastrukturu

Sudandakı qarşıdurmaların əsasını ölkədə hərbi və siyasi bürokratiyanın iki mütləq aktoruna çevrilmiş prezident Əbdülfəttah əl-Burhan və Hemediti arasında hakimiyyət mübarizəsi təşkil edir. Qısaca ümumiləşdirsək, əvvəllər Cəncavid milisləri kimi tanınan ÇDQ keçmiş prezident Ömər Bəşirin hakimiyyəti dövründə üsyançı qrupların yatırılmasında və hökumət əleyhinə hərəkatlara qarşı zorakı hərəkətlərdə yarımhərbiləşdirilmiş vəkil qüvvə kimi istifadə edilib.


Belə ki, Darfur müharibəsində Bəşir tərəfindən maliyyələşdirilən ÇDQ 2013-cü ildə Sərhəd Qoşunları adı altında rəsmi bir struktura qoşuldu və sonrakı dövrlərdə təkcə Sudan sərhədləri daxilində deyil, həm də Liviya və Yəmən kimi müxtəlif münaqişə nöqtələrində “muzdlu əsgər” kimi fəaliyyət göstərdi. Əslində Hemediti başda olmaqla, bu yarımhərbi quruluş 2019-cu ildə Bəşirə qarşı çevrilişdə və onun devrilməsində mühüm rol oynayıb, çevrilişdən sonra formalaşan təhlükəsizlik bürokratiyasında aslan payını qazanıb.


Bu gün yaxınlaşdıqca, əl-Burhan və Daqalo arasındakı münaqişənin əsas səbəbi ÇDQ-nin getdikcə gücləndiyi və təsir dairəsi qazandığı üçün əl-Burhan tərəfindən balanslaşdırılmalı olan bir aktora çevrilməsidir. Bu mərhələdə ÇDQ-nin Sudan ordusuna inteqrasiyası istiqamətində atılan addımlar ikisi arasında fikir ayrılığına səbəb oldu. Bu tarixdən etibarən baş verənlər, xüsusilə Sudanda və bütün Afrikada Qeyri-Dövlət Silahlı Aktorların (QDSA) yaratdığı problemləri və hərbiləşdirilmiş strukturlarla dövlət hakimiyyəti arasındakı güc münasibətlərini göstərmək baxımından əhəmiyyətli bir nümunədir.

Yeni Aktyorlar Yeni Dinamikalar: Münaqişələrin Lokallaşması

Sudanda 2023-cü ilin aprelində başlayan münaqişələrə qədər milis strukturları ümumiyyətlə mərkəzi hökumətin güc və səlahiyyətlərinin yerli səviyyəyə ötürülməsi elementi, başqa sözlə, sərt güc aləti kimi istifadə olunurdu. Dövlət tərəfindən rəsmi və ya yarımrəsmi icazə verilən bu qruplar ölkənin müxtəlif yerlərində yerli miqyasda yarana biləcək silahlı qruplaşmalara qarşı nəzarət mexanizminin bir hissəsi idi. İqlim böhranlarının yaratdığı ekoloji problemlər, həmçinin siyasi və iqtisadi qeyri-sabitlik bir çox Afrika ölkələrində olduğu kimi Sudanda da yerli icmalar arasında mərkəzi hökumətə qarşı narazılıq yaradır, lakin bu vəziyyət üsyan həddinə çatdıqda, Cənubi Sudan və Darfur böhranlarında olduğu kimi rəsmi təhlükəsizlik bölmələrinə dəstək verən silahlı qruplar tərəfindən yatırılırdı. Bu dövr texniki olaraq ÇDQ-nin orduya qarşı qiyamı ilə başa çatsa da, bu qiyam mikro səviyyədə fəaliyyət göstərən qruplar üçün də nümunə oldu.

Bu kontekstdə Qərbi Darfurda 2023-cü ilin son rübündən bu günə qədər olan mənzərə yerli qrupların öz maraqlarını və güclərini maksimum dərəcədə artırmaq üçün vətəndaş müharibəsi dinamikasının yaratdığı imkanlardan nə dərəcədə istifadə etdiyini göstərir. Qərbi Darfurda tarixi keçmişə əsaslanan Masalit milisləri ilə ərəb silahlı qrupları arasında etnik gərginlik ərəb əsilli milis qruplarının ÇDQ ilə əməkdaşlıq edərək, bölgədə əksəriyyət təşkil edən Masalit əhalisinə qarşı hücumlar etməsinə yol açdı. Digər tərəfdən, Sudan Mərkəzi Qüvvələrinin (Sudan ordusuna yaxın) dəstəklədiyi Masalit milisləri dinc əhaliyə qarşı hücumların və kütləvi köçlərin qarşısını almaq üçün neytrallığını itirərək, Sudan ordusuna yaxınlaşdı.

Bənzər bir vəziyyət müxtəlif əyalətlərə də aiddir. Belə ki, Cənubi Darfurun paytaxtı Nyala paytaxt Xartumdan sonra ən çox əhalisi olan şəhər kimi seçilir. Şəhərin iqtisadi potensialı Nyalanı hər iki tərəf üçün strateji nöqtəyə çevirir. 2023-cü ilin oktyabrında ÇDQ şəhərdə əhəmiyyətli nailiyyətlər əldə etdi və Sudan ordusunun 16-cı Piyada Diviziyasını ələ keçirdi. Əslində, Nyalanın süqutu Şimali Darfur əyalətini və Nyalaya çox yaxın olan paytaxt Əl-Faşəri təhlükə altına qoydu. Çoxlu sayda qaçqının yaşadığı şəhərə mümkün ÇDQ hücumu bir çox silahlı qrupların, eləcə də Zaqava etnik milislərinin səfərbərlik çağırışına səbəb olub. Lakin anti-ÇDQ milis qrupları içlərində yaşadıqları etnik və siyasi gərginliklər səbəbindən bu çağırışa cavab vermir kimi görünürlər. Şübhəsiz ki, bu vəziyyət bir tərəfdən Əl-Faşərin potensial hücumlara qarşı həssas olduğunu, digər tərəfdən isə yerli qəbilə silahlı qruplaşma dinamikasının nə dərəcədə dəyişdiyini göstərir.

Digər tərəfdən, ÇDQ-ni dəstəkləyən, Darfurdan olan ərəb milis qrupları arasında tam birlikdən danışmaq mümkün deyil. Bəzi etnik, siyasi və hətta iqtisadi bölünmələri olan bu qruplar arasında ciddi rəqabət var. 2023-cü ildə Cənubi Darfurda aylarla davam edən şiddətli qarşıdurmalarda çoxlu itki olub. Odur ki, hələ də yerli qəbilələrin üstünlük təşkil etdiyi Sudanda yerli idarəetmə mexanizmləri ölkədə davam edən vətəndaş müharibəsinin gedişinə ciddi təsir göstərir. Həm Sudan ordusunun, həm də ÇDQ-nin qəbilələrin və onlara dəstək verən milislərin dəstəyinə ehtiyacı var. Bir ildir davam edən və tərəflərin güc balansının bir-birinə yaxın olduğu vətəndaş müharibəsində hərbi qələbəyə nail olmaq istəyən aktor üçün özü-özünü təşkil edən və silahlanan yerli icmaların əsas mövqedə olduğu deyilə bilər. Əslində bu maraq əlaqəsi bəzi silahlı qrupların Şimali, Cənubi və Qərbi Darfur nümunələrində olduğu kimi nəzarət etdikləri bölgələrdə yerli “proto-dövlətlərə” çevrilməsinə səbəb olur. Bu vəziyyət orta uzunmüddətli perspektivdə 2019-cu ildən sonra Sudan ordusu ilə ÇDQ arasında hərbi və siyasi güc paylaşımına bənzər bir vəziyyət yarada bilər.

Nəticədə Sudandakı vətəndaş müharibəsi təbii olaraq “qaliblər” və “uduzanlar” gətirəcək. Bununla belə, bir il ərzində müxtəlif gündəm və motivasiyalı milis qruplarının əldə etdiyi qazanc və imtiyazlar gələcək sülh sazişlərinin qarşısını almaq potensialına malikdir. Bu məqamda Darfurda etnik gərginliyin vətəndaş müharibəsi ab-havası səbəbindən etnik təmizləməyə gətirib çıxara bilmə ehtimalı gələcəkdə nəinki icmalararası əlaqələri tətikləyə, həm də sülhyaratma səylərinə zərbə vura bilər. Bununla belə, qəbilə siyasətinə əsaslanan güc bölgüsü bir çox başqa nümunələrdə olduğu kimi Sudanda da davamlı idarəetmə yanaşmasına maneədir. Üstəlik, vətəndaş müharibəsinin bitməsi hərbi inteqrasiya proqramlarını da gündəmə gətirəcək. Digər problemli məsələ isə yerli olaraq belə bir gücə yiyələnmiş, xalqa böyük təsir göstərən milis qruplarının təhlükəsizlik orqanlarına necə və hansı üsulla inteqrasiya olunacağıdır.

Sevinc Əliyeva
Ordu.az